حسن بنی هاشمی و تصاویر غمگنانه ی بندر

:: حسام الدین نقوی

سید حسن بنی هاشمی فرزند سید ابراهیم و بی بی گل در هفدهم آذر ماه بیست و هشت در بندرعباس بدنیا آمد و کودکی و نوجوانی و سالهایی که ذهن و اندیشه و فرهنگ یک انسان ساخته میشود را در این شهر گذراند. او از سالهای دور ، از زمانی که دانش آموز دبستان شاهپور بود به (تصویر) علاقه زیادی داشت و از پشت عدسی دوربینی که از پدرش جایزه گرفته بود ، با حسرت به جنوب نگاه میکرد بهمه چیز به مردم ، دریا ، ‌طلوع و غروب آفتاب که برایش عظمتی روحانی داشت. او هنگامیکه دوازده سال بیشتر نداشت ، لابراتوار عکاسی کوچکی درخانه دایر نمود و تمامی سوژه ها و تصاویری که از جنوب و مردمان ساده اش که با گرما و آفتاب زندگی می کنند گرفته بود ، در تاریکخانه اش ثبت می کرد. او در همان سالها با تهیه فتورمان در روزنامه های دیواری مدرسه ، نخستین تجربه های هنرییش را آغاز نمود و چند سال بعد جایزه ی بهترین عکس سال را از مجله تصویر دریافت کرد.

حسن دوره ی دبیرستان را در مدرسه ی هدف تهران به پایان رسانید و سه سال دردانشگاه شیراز مهندسی راه و ساختمان و اقتصاد کشاورزی خواند و سرانجام عشق به تصویر وی را به مدرسه ی عالی سینما و تلویزیون تهران کشاند و در رشته ی کارگردانی سینما فارغ التحصیل شد. او هرگز محیط کودکی و جنوب سوخته را فراموش نکرد و استعداد وذوق سرشار و سینمایی خود را در این فرهنگ بومی بکار گرفت و در صورت ادامه کار سینما توان آن را داشت این فرهنگ را جهانی سازد چنانکه چند فیلم او مانند گردش در یک روز خوش آفتابی در فستیوال فیلمهای کودکان تامسره فنلاند و فیلم نهنگ در اتحادیه تلویزیونهای آسیا و اقیانوسیه و فیلم پنجشنبه بازار میناب در فستیوال فیلمهای مردم شناسی برلین به نمایش درآمد و جوایزی به خود اختصاص داد.

بنی هاشمی سینما را در سال 1349 با فیلم کوتاه هشت میلیمتری موج آغاز نمود و در همان ابتدا جایزه ی طلایی بهترین فیلم کوتاه را از فستیوال فیلمهای سوپر 8 سینمای آزاد دریافت نمود و نشان داد که وی هنرمندی است که از پشتوانه فرهنگی شایسته ای برخوردار میباشد و آنرا آگاهانه با ذوق سینمایی در آمیخته است.

حسن طی 12 سال کار با دوربین بیش از 20 فیلم کوتاه داستانی و مستند ساخت بعلاوه هنگامیکه دانشجوی دانشگاه شیراز بود انجمن فیلم دانشگاه را راه اندازی کرد و با همکاری دوستانش سه جلد کتاب سینما منتشر نمود. همچنین همکاری با سرویس هنری روزنامه آیندگان از طریق ترجمه و تهیه مقالات سینمائی ، دستیاری کارگردان در فیلم صادق کرده ی ناصر تقوایی. فیلمبردرای فیلم وهم ساخته سید محمد عقیلی و... را در کارنامه دارد.

حضور وی در سینمای آزاد نیز گفتنی است. این سینما که در سال 45 توسط بصیر نصیبی و همایون پایور و ابراهیم فروزش که همگی از دوستان و هم مدرسه ای های حسن بودند ، با هدف احیاء و گسترش سینمای تجربی و حمایت از فیلمسازان غیر حرفه ای و جوان و تولید فیلمهای هنری شروع بکار نمود و بنی هاشمی نیز یکی از اعضای فعال و مشاور و مدرس این سینما بود و با برپایی کلاسهای فیلمبرداری و کارگردانی ودعوت از سینما گران برجسته مانند ناصر تقوایی ، بهرام بیضایی ، داریوش مهرجویی و... این کلاسها را رونق و اعتبار ویژه ای بخشید و سینما گرانی چون کیانوش عیاری و بهروز افخمی و غیره از دانش آموختگان این کلاسها می باشند.

حسن بنی هاشمی در سال 1361 در سن 33 سالگی دراوج شکوفائی ، ناخواسته ایران را ترک نمود و در خارج از ایران نیز مجالی برای بروز استعداد های درخشان خود نیافت. او در سال 1381 دچار ضایعه مغزی شد و پس از عمل جراحی چشمهای تیزبینش را که از پشت عدسی دوربین ، غروب عظیم و رنگارنگ و ساحل و کالنگها و برکه ها و ساختمان های نیمه ویران بندر با آدمهایش را به همه نشان میداد ، از دست داد و هم اکنون در خارج از ایران دوران نقاهت را پشت سر می نهد.

مروری بر کارهای سینمائی او :

1ـ موج

تاریخ ساخت : 1350

زمان فیلم : 16 دقیقه

محل فیلمبرداری : بندرعباس

بازیگر : اکبر قویدل

دستیار : بشیر اولی بندری

امور فنی، دوربین، صدا، تدوین، کارگردانی، تهیه و... : حسن بنی هاشمی

این فیلم برنده جایزه طلای بهترین کارگردان درفستیوال فیلمهای هشت میلیمتری گردید. فضای فیلم مانند فیلمهای دیگر او فضای سوزان و پر ملال بنادر جنوب است. با همان آدمهای اصیل ، تنها و آفتاب سوخته که بنی هاشمی دقیقتر از همیشه با وسواسی خاص ، به درون نگری آنها و شکافتن ذهن اندوه گرفته شان می پردازد. موج ، بیهودگی و سرگردانی یک جوان را به تصویر می کشد.

2ـ کالنگهایم را دوست دارم

تاریخ ساخت : 1351

محل فیلمبرداری : بندرعباس

زمان فیلم : 20 دقیقه

بازیگران : ابراهیم منصفی ـ جلال منصفی

دستیار : بشیر اولی بندری

امور فنی، دوربین، صدا، تدوین، کارگردانی، تهیه و... : حسن بنی هاشمی

 فیلم کالنگها برنده دو جایزه طلا از جشنواره فیلمهای سوپر 8 و برنده لوح طلا از وزارت فرهنگ و هنر گردید. کالنگها ، عاطفی ترین فیلم بنی هاشمی است. با احساسی عمیق به زادگاهش وی با تسلطی نسبی فیلم را در مرزهای رمانتیسم بدون سقوط حفظ می کند. قصه ی جدایی از وطن و فضای فیلم بخوبی در خدمت ارائه ی سوژه است واز غنای تصویری زیادی برخوردار می باشد. پرداخت فیلم با توجه به درونی بودن و عاطفی بودن تم ، پیچیده و در عین حال سرشار از زیبائی و رمز و راز است.

3ـ برکه ی خشک

تاریخ ساخت : 1351

مکان : بندرعباس

مدت فیلم : 35 دقیقه

بازیگران : ابراهیم منصفی ـ طاهره بنی هاشمی ـ محمد آشنا ـ حسین پیل افکن و...

دستیار : بشیر اولی بندر

تیتراژ : ابراهیم حقیقی

امور فنی، دوربین، صدا، تدوین، کارگردانی، تهیه و... : حسن بنی هاشمی

بر اساس قصه ای از : س. سیاوش

 این فیلم برنده دو جایزه طلا برای بهترین فیلمبرداری و بهترین کارگردانی از جشنواره فیلمهای سوپر 8 سینمای آزاد

برکه ی خشک ادامه منطقی فیلم کالنگها است. در کالنگها ، قهرمان از مکان سنتی خود جدا میشود و آخرین گردشش ، خاطره های گذشته را مرور می کند. در برکه ی خشک که بگفته ی حسن داستان بازگشت است ، پسر خاطره های گذشته را بیاد می آورد. خاطره ها ساده اند. ساده چه در تصویر و چه در معنی اما بیش از آنچه هستند می گویند. بنی هاشمی در برکه ی خشک اندوه گذشته ی از دست رفته را می خورد. اندوه سنت و اصالت را. در پایان فیلم قهرمان فیلم بازگشته اما همه چیز را آنگونه که بود نمی یابد. بندر متروک و خالی است و برکه ای که خشک شده و حسرت و اندوهی که به کمال هنرمندانه ای می رسد. حسن ریشه در فرهنگ بومی اش دارد و دوربین او مثل گیاهی که در آن آب و خاک اصیل پرورش یافته باشد ، گریه می کند و اندیشمندانه ، اصالت و پاکی ای را که او می داند هرگز باز نخواهد گشت به سوگ می نشیند و منصفی نیز با ترانه برکه ی خشک که در پایان فیلم می خواند این حس را به اوج می رساند

4 ـ هجرت

تاریخ ساخت : 1351

مکان : بندرعباس ـ گنو

زمان فیلم : 20 دقیقه

بازیگران : ابراهیم منصفی ـ احمد حبیب زاده ـ علی حبیب زاده و...

دستیار : بشیر اولی بندری

امور فنی، دوربین، صدا، تدوین، کارگردانی، تهیه و... : حسن بنی هاشمی

 هجرت نیز مانند سایر فیلمهای بنی هاشمی جایزه ی طلای بهترین کارگردانی فیلمهای سوپر هشت جشنواره را ربود. فیلم با بکارگیری شخصیت های قصه « رامی » سینمائی می شود سرشار از تحرک و به آدمهایی می پردازد که ناآگاهانه به ایده آلی دور دل بسته اند. بی توجه به آنچه در جوارشان می گذرد. نمادهای قصه نویس و ادعاهای خرافی رنگ باخته می نماید و بنی هاشمی چون نهنگ آدمهایش را به جستجوگری وامیدارد تا به تحرک برسند به نفس حرکت بدون آگاهی از آنچه خواهد شد. و با حسابگری جزئی ترین مسائل را در کلیت بررسی می کند. هجرت یکی از فیلمهای ممتاز سینمای هشت و بهترین فیلم کوتاه ایرانی بطور کلی است.

5 ـ نهنگ

تاریخ ساخت : 1352

مکان : بندرعباس

زمان فیلم : 40 دقیقه

بازیگران : ابراهیم منصفی ـ علی حبیب زاده ـ حسین پیل افکن ـ احمد نقوی و...

دستیار : بشیر اولی بندری

امور فنی، دوربین، صدا، تدوین، کارگردانی، تهیه و... : حسن بنی هاشمی

 نهنگ بر اساس قصه ای از سید شرف الدین حسینی بنام ( روزی که بُمُن با درد خویش آشنا شد ) ساخته شده است.

فیلم برنده چهار مجسمه ی طلا از فستیوال فیلمهای کوتاه سینمای آزاد و فرهنگ و هنر و اتحادیه تلویزیونهای آسیا و اقیانوسیه A.B.U. گردید.

آنچه در این فیلم نسبتاً بلند بیش از هرچیز چشم را می گیرد.تصویرهای غمگنانه ای است که دوربین بنی هاشمی از بندر گرفته است. تصویرهائی که هرگوشه ی آن صدها زبان خاموش و آرام داستان های گذشته را می گویند. بُمُن جوانی است سیاه پوست که ارباب سفید به مادرش تجاوز می کند. مادر از شهر می گریزد و پسر از فرط ناراحتی خود را به دریا می افکند. کار بنی هاشمی دراین فیلم درخور ستایش است. زیرا از یک خط داستانی بی حادثه یک فیلم جاندار ـ پرتحرک و تفکر بر انگیز را پدید آورده است. توقف دوربین روی چرخ های دوچرخه در سکانس های فیلم ترجیع بند فیلم است که نوید ظهور یک سینماگر شاعر و متفکر را میدهد.

6 ـ واهمه

تاریخ ساخت : 1353

زمان فیلم : 35 دقیقه

مکان : بندرعباس

بازیگران : رضا عباس نژاد ـ بشیر اولی بندری و...

امور فنی، دوربین، صدا، تدوین، کارگردانی، تهیه و... : حسن بنی هاشمی

 واهمه آخرین فیلم غیر حرفه ای 8 میلیمتری بنی هاشمی است. این فیلم جایزه تندیس نقره و پلاک نقره را از جشن هنر شیراز دریافت نمود. نسخه اصلی فیلم توسط ساواک از بین برده شد.

واهمه فیلمی است سوای همه ی کارهای خوب و درخشان بنی هاشمی و فراتر از همه فیلمهای تجربی است.

«رفتن» ، خط اصلی فیلم است. یک مرد جنوبی آرزوی سفر دارد. سفری که در ذهن او به مفهوم رسیدن به تمام امیدها و آرمانهاست یا لااقل جوری آسودگی و آرامش که رنگ خوشبختی دارد. این سفر که به انگاره ی رهیدن از یک محیط خفقان آور است ، نوعی ترس و اضطراب را نیز در او دامن می زند. واهمه ای درونی پیوسته رنجش می دهد تا جائی که احساس می کند تمام عوامل بر ضد او بسیج شده تا مانع فرارش گردند. با سرباز زدن رفیقی که قول آمدن و همراهی به او داده ، دیوار اتکاء مرد بکلی فرو می ریزد و ترس بیش از همیشه بر او مستولی می گردد.

چهره ی ژاندارم برایش ایجاد توهم می کند. توهمی آنچنان دامنه دار که او را تا حد یک مجرم وحشتزده نگران می سازد و در آخر او از نفس افتاده و به گوشه ی خانه ی رفیقش پناه می برد.

بنی هاشمی با امکانات کم سینمای هشت به این خط داستانی جان بخشیده چنان در پرداخت ذهنیت این مرد جنوبی موفق است که تماشاگر را به راستی متحیر می سازد. آیا این وسوسه ی رفتنی که در تمام آدمهای بنی هاشمی ریشه دوانده ، صرفاً بودن در زندانی به اسم بندر است ؟

آنها پشت این فرار که به شکل سفر مطرح می شود دنیای تازه ای را جستجو می کنند اما بنی هاشمی همیشه با نوعی نا امیدی و گاه ترس (مثل همین فیلم) آنها را وادار به ماندن می کند. انگار او بر این اعتقاد است که همه جا آسمان همین رنگ است. منتهی در این محدوده بندر فضا بکرتر و مأنوس تر است و جاهای دیگر غریبه و بیگانه. اگر چه ( کادر هشت ) دست سازنده را برای بهره گیری از امکانات سینمائی می بندد اما با مایه گرفتن از اندکی ذوق و اندیشه می توان درهمین قالب ، یک آدم را به تخیلاتش نزدیک و به همان راحتی او را از آن دور نمود.

7 ـ گردش در یک روز خوش آفتابی

تاریخ ساخت : 1355

مکان : بندرعباس ـ میناب ـ آبگرم گنو

زمان فیلم : 48 دقیقه

فیلمبردار : فیروز ملک زاده

دستیار کارگردان : کیانوش عیاری

موسیقی : اسفندیار منفرد زاده

بازیگران : جلال منصفی ـ عبدالهادی معتمدی ـ حاجی فعالی و...

تهیه کننده : کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

کارگردان : حسن بنی هاشمی

گردش نخستین فیلم حرفه ای و 35 میلیمتری بنی هاشمی است. این فیلم تنها فیلم بنی هاشمی است که در ایران موفق به دریافت جایزه نگردید لیکن پس از نمایش در فستیوال فیلمهای کودکان فنلاند جایزه بهترین کارگردانی را به خود اختصاص داد. فیلم با کارهای ناصر تقوایی شباهتهایی دارد لیکن در جلسه پرسش و پاسخ بعد از نمایش کارگردان چنین می گوید : تقوایی استاد من است. من خیلی چیزها از او یاد گرفته ام و در خیلی از کارهای سینمائی با او مشورت می کنم ولی هرگز مقلد وی نیستم و این شباهت های ناگزیر بخاطر جغرافیا و همگونی فضاهای بندرعباس ـ بندرلنگه و بندر بوشهر می باشد.

گردش چکیده نگاه و اندیشه سازنده از «موج» تا «واهمه» است که این بار بگونه ای حرفه ای و با ابزاری قویتر و رساتر بیان شده است. پسر بچه ای که از غیبت و سفر پدر استفاده کرده و فارغ البال به گشت و گذار می پردازد ودر عوالم پاک و شیرین خود سیر می کند. مخاطب فیلم کودکان هستند و دنیای پاک و معصوم کودکانه که با تصاویر بکر و زیبای جنوب بخوبی آمیخته شده اثری ماندنی و در خور تامل را بوجود آورده است. سازنده با تولید اولین فیلم 35 میلیمتری خود نشان داد که در سینمای حرفه ای نیز حرفهای زیادی برای گفتن دارد.

8 ـ راه دور دریا

حسن بنی هاشمی از سال 56 الی 61 به کار مستند سازی روی آورد و طی قراردادی با گروه اجتماعی تلویزیون ایران مجموعه 13 قسمتی مستند از هرمزگان را بنام راه دور دریا با کادر 16 میلیمتری آغاز نمود و طی این پنج سال مناطق و قسمتهای زیادی از این استان را به تصویر کشید. او در خلال این فیلمها گوشه هائی از تاریخ، کشاورزی، دریانوردی، صید و صیادی، مهاجرت و روابط انسانی، صنایع دستی، طبیعت و جغرافیای هرمزگان را به نمایش گذاشته است.

فیلمهای مستند او نیز هر کدام با روایت خاصی آغاز می گردد و گوئی همواره خط داستانی کمرنگی را بوجود آورده و همان زیبائی و ایجاز گویی و ریتم مناسب فیلمهای داستانی کوتاهش را دارد. یکی از قسمت های این مجموعه بنام پنجشنبه بازار میناب با زیرنویسی خود سازنده در فستیوال فیلمهای مردم شناسی برلین به نمایش درآمده و مورد تحسین قرار گرفت.

در این مجموعه مستند مصیب برزگری ـ رحمت ا... پاکدامن ـ بشیر اولی بندری ـ محمود انصاری ـ حسام الدین نقوی و... به عنوان ـ پژوهشگران ـ مشاور و دستیاران وی و سید محمد عقیلی و محمد تهامی نژاد به عنوان نویسندگان متن و روشن زاده گوینده و عباس گنجوی به عنوان تدوینگر با وی همکاری داشته اند.

راه دور دریا از نظر هرمزگان شناسی و مردم شناسی جنوب بسیار ارزشمند بوده و بنی هاشمی را به عنوان یک سینما گر با تجربه و صاحب سبک به جامعه هنری وسینمایی معرفی می نماید.

بندرعباس. تابستان 1383

با استفاده از صفحات سینمایی روزنامه آیندگان و مجله فیلم طی سالهای 49 – 55 و نقدهای سینمایی هوشنگ حسامی ـ گیتی وحیدی ـ ح. بهنام و گفتگو با حسن بنی هاشمی در سال 1383